Η πρώτη επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού παγκοσμίως από τους Έλληνες ιατρούς Ε. Τιμόνη και Ι. Πυλαρινό το 1714

Ο εμβολιασμός, ως προληπτική μέθοδος για την προστασία από πολλές σοβαρές ασθένειες της παιδικής ηλικίας, χρησιμοποιείται σήμερα ευρύτατα στην Παιδιατρική και με την εξέλιξη και πρόοδο της επιστήμης παρασκευάζονται συνεχώς καινούργια εμβόλια.

Όμως πότε ο εμβολιασμός άρχισε να εφαρμόζεται ως ιατρική μέθοδος για την προστασία της παιδικής ηλικίας; Πότε εισήχθη η επιστημονική εφαρμογή του και ποίοι ήταν οι εισηγητές του πρώτου εμβολιασμού; Στο άρθρο επισημαίνεται η πρώτη επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού, ως προληπτικής μεθόδου κατά των ασθενειών, που εφαρμόσθηκε στις αρχές του 18ου αι., το 1714, κατά της ευλογιάς από τους Ελληνες ιατρούς Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβο Πυλαρινό.
Η ευλογιά ήταν φθοροποιός νόσος της παιδικής ηλικίας με ποσοστό θνησιμότητας 10-30% των προσβεβλημένων παιδιών: Συγκεκριμένα ο Samuel AndreTissot, (1728-1797), στο βιβλίο του που μεταφράσθηκε στην ελληνική γλώσσα το 1780 σημειώνει ότι «ένα έβδομον από τους μολυσμένους αποθνήσκει», δηλ. 14%. Ο Αγγελος Μελισσηνός, Ελληνας ιατρός στην Ιταλία στο σημαντικό προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής τον Λόγιος αναφέρει ότι ένα στα δέκα παιδιά αποθνήκει, δηλ. 10%. Επίσης ο LudCareno στο βιβλίο Διδασκαλία παραινετική περί της χρήσεως της δαμαλίδος γράφει ότι η ευλογιά εξαφανίζει «το εκτημόριον του ανθρωπίνου γένους», δηλ. 17%, και ο Σέργιος Ιωάννου ανεβάζει το ποσοστό έως και 50%, ενώ ο Αναστάσιος Γεωργιάδης στο βιβλίο του Αντιπανάκεια, Βιέννη 1810, αναφέρει ποσοστό θνησιμότητος από 10-30% παραπέμποντας μάλιστα και σε σύγχρονες βιβλιογραφικές αναφορές του 1801 και 1802. Tα θεραπευτικά μέσα που χρησιμοποιούνταν για την αντιμετώπιση της ευλογιάς δεν έφεραν αποτελέσματα με επακόλουθο τα αναφερθέντα υψηλά ποσοστά θνησιμότητος.

Οι ΄Ελληνες ωστόσο ιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης, (1669-1720), από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός, (1659-1718), από το Ληξούρι της Κεφαλληνίας προέβησαν στις αρχές του 18ου αιώνος στην επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά, μέθοδος που εφαρμοζόταν στη λαϊκή ιατρική. Η μέθοδος αυτή του εμβολιασμού συνίστατο στη λήψη υγρού από φλύκταινες ευλογιάς και τον εγκεντρισμό ή εμφύτευση μετά από σκαριφισμούς στο δέρμα υγιών παιδιών, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ελαφρότερη νόσο, να καθίστανται άνοσα τα παιδιά και να μην προσβάλλονται πλέον από τη φυσική ευλογιά.

Samuel Andre Tissot, Νουθεσίαι εις τον λαόν, μεταφραστής Γεώργιος Βεντότης, Βενετία 1780, τόμ. Α΄, σελ. 141.
Ερμής ο Λόγιος, Βιέννη 1812, επανατύπωση από το Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικά Αρχείο, Αθήνα 1989, σελ. 197.
Διδασκαλία παραινετική περί της χρήσεως της δαμαλίδος, Βιέννη 1805, σελ. 34. Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο 1745-1821. Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής, αρ. 1, Αθήνα 2003, σελ. 82.
Σέργιος Ιωάννου, Πραγματείας Ιατρικής, Τόμος Πρώτος περιέχον Επίτομον Ιστορίαν της Ιατρικής Τέχνης, Εν Κωνσταντινουπόλει 1818, σελ. 313.
Αναστάσιος Γεωργιάδης, Αντιπανάκεια, Βιέννη 1810, σελ. 46.
J. de Caro, Observations et experiences sur la vaccination, Βιέννη 1802, σελ. 102, L. Careno, Sur la vaccine, Βιέννη, 1801, σελ. 14.

Ο Τιμόνης σπούδασε στην Πάδοβα της Ιταλίας και το 1703 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ στην Οξφόρδη, ενώ ήταν μέλος και της Βασιλικής Ιατρικής Εταιρείας του Λονδίνου. Τις παρατηρήσεις της επιστημονικής του μεθόδου μέσω του φίλου του ιατρού J. Woodward τις παρουσίασε στην Βασιλική Ιατρική Εταιρεία του Λονδίνου στις 27 Μαϊου 1714, «Anaccountorhistoryoftheprocuringthesmall-poxbyincisionorinnoculationasithasforsometimebeenpractisedatContsantinople», και δημοσιεύθηκαν την ίδια χρονιά στο περιοδικό PhilosophicalTransactions . Επισημαίνεται ότι στο ανωτέρω περιοδικό της ίδιας χρονιάς του 1714, δημοσιεύεται και η μελέτη του Πυλαρινού υπό τον τίτλο «Pylarinus, James. M.D. A new and safe method of procuring the small pox by transplantation, lately invented and drawn into use» .

Το 1715 ο Πυλαρινός δημοσίευσε ωστόσο στη Βενετία με την έγκριση της Ιεράς Εξετάσεως στη λατινική γλώσσα τη μελέτη του με τον τίτλο «Nova et tuta Variolas Excitandi per Translantationem Methodus; Nuperinventa & in usumtracta…»,δηλ. «Νέα και ασφαλής μέθοδος της ευλογιάς δια μετεμφυτεύσεως, νεωστί εφευρεθείσα και εις χρήσιν αχθείσα ήτις ορθώς του λοιπού τα σώματα φυλάσσει απρόσβλητα από τοιαύτης μολύνσεως». Η εργασία αυτή δημοσιεύθηκε με αντίστοιχη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα το 1952 στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών από τους Κ. Ν. Αλιβιζάτο και Γ Κ. Πουρναρόπουλο . Και όπως επισημαίνουν οι καθηγητές Χρήστος Μπαρτζόκας και Σπύρος Μαρκέτος στο σχετικό άρθο στο Journal of Medical Biography, η εργασία αυτή του Πυλαρινού επανεκδόθηκε το 1718 στη Νυρεβέργη και το 1721 στην Ολλανδία.

Ο Πυλαρινός στη μελέτη του ομολογεί ότι αρχικά είχε αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα της μέθοδος του εμβολιασμού επειδή εφαρμοζόταν από τις πρακτικές γυναίκες της λαϊκής ιατρικής. ΄Όμως στο εισαγωγικό κείμενο της μελέτης του προς τον αναγνώστη ομολογεί ότι «νικηθείς υπό της λογικής και της εμπειρίας αποβαλών πάσαν επιφύλαξινπροσεχώρησα εις θαυμασμόν». Και τούτο διότι διαπίστωσε, όπως παρατηρεί, πως «δεν αντιμάχεται ο ορθός λόγος, συμφωνεί. Δεν αντιστρατεύεται η ανατομική απόδειξις, βεβαιοί η έκβασις». Συνεχίζει και σημειώνει «γνωστοποιούμενιατρικήνμέθοδον αξίαν να θαυμασθή υπό του κόσμου της επιστήμης ούχ ήττον δια την επινόησιν όσον και δια την αποτελεσματικότητα». Η μέθοδος αυτή εφαρμοζόταν στην Ελλάδα και κυρίως στη Θεσσαλία, από όπου εξαπλώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία εφαρμοζόταν μετά από μιά μεγάλης έκτασης επιδημία ευλογιάς. Κατά το 1701, γράφει, από μια ευηγενή οικογένεια του ζητήθηκε η γνώμη για τη μέθοδο αυτή και εάν είχαν την συγκατάθεσή του, να την εφαρμόσουν στα τα τέσσερα παιδιά τους «διότι τότε είχεν ενσκήψει η νόσος αύτη θανατηφόρος εις ολόκληρον την Πόλιν».

Ο Ιάκωβος Πυλαρινός ως ιατρός που κινείται από τον ορθόν λόγο και την λογική, για να έχει ιδία γνώμη ζήτησε και του γνωστοποιήθηκε η μέθοδος από μία Ελληνίδα γυναίκα, η οποία «εξέθεσεν αρκούντως ποσώς και ευρέως ολόκληρον την σειράν της εργασίας, τον τρόπον, τον τόπον, και τον χρόνον και τας λεπτιομερείας» του εμβολιασμού. Παράλληλα συγκέντρωσε τα περιστατικά παιδιών, τα οποία εμβολιάσθηκαν και ήταν άνοσα στην επιδημία της ευλογιάς και όπως γράφει «σταθμίσας καλώς το πράγμα κατενόησα ότι δεν ήτονασύμφωνον προς την λογικήν και την φύσιν», και συνέστησε να εμβολιασθούν τα τέσσερα παιδιά της οικογενείας, που είχαν καλή έκβαση και προστασία. Αποτέλεσμα ήταν να αρχίσει ο εμβολιασμός των παιδιών και των άλλων ευγενών οικογενειών. Ο Πυλαρινός στη μελέτη του ακόμη παρατηρεί ότι ο εμβολιασμός «είναι επέμβασις παντελώς φυσική, άνευ ίχνους προλήψεως…η μετεμφύτευσις της ευλογίας είναι πραγματική, καθαρά, φυσική, επειδή δια καθαρώς φυσικών μέσων και ορατών» πραγματοποιείται. Μάλιστα κάνει και μια σύγκριση με την τότε αντίληψη της θεραπευτικής μεθόδου του 18ου αιώνος «του μετεμφυτευτικού μαγνητισμού, δι΄ ού λέγεται ότι ασθένειαι διακομίζονται εξ ενός υποκειμένου εις άλλο».

Philosophical Transactions, αρ. 339, Απρίλιος, Μάϊος. Ιούνιος 1714, τόμ. XXIX, 1714-1716. London, 1717, σελ. 72-82. Reprinted by permission of The Royal Society of London, Johnson Reprint Corporation, Kraus Reprint Corporation, New York 1963. Πρβλ. Morton’s Medical Bibliography, fifth edition, ed. Jeremy M. Norman, Scolar Press, England, reprinted 1993, σελ. 838.
Philosophical Transactions, 1714, τόμ. ΧΧΙΧ, σελ. 393-399.
Κ. Ν. Αλιβιζάτος, Γ. Κ. Πουρναρόπουλος, «Το περί ΄΄ευλογιασμού΄΄έργον του Ελληνος ιατρού του ΙΗ΄αιώνος Ιακώβου Πυλαρινού», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 27, 1952, σελ. 287-307.
Χρήστος Μπαρτζόκας, Σπύρος Μαρκέτος, «Emmanouel Timonis, Jakovos Pylarinos and smallpox inoculation», Journal of Medical Biography, τόμ. 5, 1997, σελ. 122-123.

Σχετικά με την περιοχή του σώματος όπου θα πρέπει να γίνεται ο εμβολιασμός, ο Πυλαρινός παρατηρεί ότι δεν θα πρέπει να διενεργείται στα μέρη όπου οι πρακτικές γυναίκες τον εφαρμόζαν, στο μέτωπο, πώγωνα, παρειάς, μετακάρπια, μετατάρσια, αλλά στα «σαρκωδέστερα μέρη» του σώματος και τούτο διότι, σημειώνει, «ολιγώτερον υπόκεινται εις τας φλογώσεις και το άλγος και δεν συνάπτονται μετά των τενόντων». Μια πολύ ορθή παρατήρηση του Πυλαρινού. Αναφέρει τον τρόπο του εμβολιασμού καθώς και τις εκδηλώσεις της ευλογιάς, που είναι ελαφρότερες. Ακόμη σημειώνει ότι ουδέποτε παρετηρήθη εκ της μετεμφυτεύσεως ταύτης μέχρι σήμερον (δηλαδή του 1715) να συμβή θάνατος τις, αν και χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές σε κάθε φύλο, ιδιοσυγκρασία και ηλικία». Τονίζει ότι η μέθοδος του εμβολιασμού του υπόσχεται «ασφαλεστέρανσωτηρίαν, διότι ηκατά τον τρόπον τούτον εμφανισθείσα ευλογία είναι καλοηθεστέρας φύσεως από ό,τι ήθελεν είναι εκείνη , ήτιςεπιδημικώς επέρχεται», δηλ. της φυσικής ευλογιάς.

Μετά τις δημοσιεύσεις του Τιμόνη και Πυλαρινού σημαντική ήταν και η συμβολή της LadyMaryWorthleyMontagu , (1689-1762), συζύγου του Αγγλου πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, η οποία αφού ενημερώθηκε για τον εμβολιασμό από τον Τιμόνη και εμβολίασε τον γιο της, μεεπιστολές της το 1717 βοήθησε στη δημοσιοποίηση στην Αγγλία της εφαρμογής του εμβολιασμού, του ονομασθέντοςευλογιασμού. Επίσης αναφορές για τον εμβολιασμό έχει ο περιηγητής AubryDeLaMontraye στο ταξειδιωτικό του βιβλίο, Voyageen Europe, Asieet Afrique, αναφέρει ότι το 1712 ευρισκόμενος στην Κωνσταντινούπολη επισκέφθηκε τον γιατρό Τιμόνη που ήταν φημισμένος για τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς. Μάλιστα στο παράρτημα δημοσιεύει στα λατινικά τη μελέτη του Τιμόνη. Η μέθοδος του εμβολιασμού των Τιμόνη και Πυλαρινού διαδίδεται και το 1721 δημοσιεύεται στη Βοστόνη από τον ιατρό ZabdielBoylston, (1680-1766), με τίτλο «Some account of what is said of Inoculation or transplanting the Small Pox. By the learned Dr. E. Timoni and J. Pylarinus with some remarks thereon. To which are added a few queries in answer to the scruples of many about the lawfulness of this method, Boston 1721» .

To 1721 δημοσιεύεται στο περίφημο περιοδικό PhilosophicalTransactionsάρθρο σχετικά με τον εμβολιασμό. Σημειώνουμε ότι σε άρθρο για τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς που προσφάτως δημοσιεύθηκε στο NewEnglandJournalofMedicine , ο συγγραφέας του άρθρου θεωρεί ως πρώτη δημοσίευση για τον εμβολιασμό μελέτη του 1722, ανακρίβεια διότι δεν υποβλήθηκε στον κόπο να ερευνήσει τους προηγούμενους τόμους του περιοδικού του 1714, όπου δημοσιεύονται οι πρώτες εργασίες των Τιμόνη και Πυλαρινού για τον εμβολιασμό του ευλογιασμού σχετικά με την προστασία από την ευλογιά.
Ακόμη για τη διάδοση της μεθόδου του εμβολιασμού των Τιμόνη και Πυλαρινού προσθέτουμε ότι το 1722 εκδόθηκε η διδακτορική διατριβή του AntonioLeDuc, Κωνσταντινοπουλίτου, στο Λέυντεν της Ολλανδίας με θέμα τον εμβολιασμό για την προστασία της ευλογιάς . Ενδιαφέροντα είναι όσα ακόμη ο Βολταίρος γράφει στις επιστολές του γραμμένες το 1728 από το Λονδίνο, στις οποίες διερωτάται γιατί να χάνονται τόσες ζωές όπως στην επιδημία ευλογιάς που χάθηκαν είκοσι χιλιάδες, και δεν εφαρμόσουν στην Γαλλία όπως στην Αγγλία τον εμβολιασμό για να προστατευθούν τα παιδιά. Σε βιβλίο που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1756 σχετικά με την ιστορία του εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά γίνεται αναφορά στους Τιμόνη και Πυλαρινό ως εισηγητές και πρωτοπόρους στον εμβολιασμό αυτόν. Γιατοβιβλίοαυτό «Recueil de pieces concernant l’ inoculation de la petite verole» Paris 1756 έχειγίνειειδικήμνείααπότουςΧρ. Μπαρτζόκας και Σπ. Μαρκέτο.

Robert Halsband, The life of Lady Mary Wortley Montagu, Oxford, 1956, σελ. 80 κ. εξ.
Aubry De La Montraye, Voyage en Europe, Asie et Afrique, Χάγη 1727, τόμ. 1, σελ. 115.
Morton’s Medical Bibliography, fifth edition, ed. Jeremy M. Norman, Scolar Press, England, reprinted 1993, σελ. 838
Arthur W. Boylston, «Clinical investigation of smallpox in 1767», New England Journal of Medicine, τόμ. 346, Νο 17, Απρ. 25, 2002, σελ. 1326-1328. Ευχαριστίες στον αιματολόγο ιατρό κ. Γεώργιο Πατεράκη για την υπόδειξη του άρθρου.
Em. Legrand, Bibliographie Hellenique, 18ο αι. τόμ. Ι, αρ. 143, σελ. 171-172.
Ο Βολταίρος σχετικά γράφει στην ενδέκατη επιστολή τού έργου του Lettres philosophiquies, Βλ. Voltaires, Melanges, Paris 1981, σελ. 28-32.

Πολλοί διάσημοι ιατροί εφήρμοσαν τη νέα μέθοδο του ευλογιασμού, που εισήγαγαν οι Τιμόνης και Πυλαρινός, όπως ο μαθητής του περίφημου HermannBoerhaave, ο Th. Tronchin , (1709-1781), ο οποίος εισήγαγε τον εμβολιασμό του ευλογιασμού στην Ολλανδία το 1748, στην Ελβετία το 1749 και στην Γαλλία το 1756, έχοντας επιτελέσει είκοσι χιλιάδες επιτυχείς εμβολιασμούς. Μάλιστα ο Tronchin έγραψε στη Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία των Diderot και D’ Alembert , που ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 1751, το λήμμα «Inoculation», στο οποίο μνημονεύει τους εισηγητές της νέας μεθόδου του εμβολιασμού Εμμ. Τιμόνη και Ιάκ. Πυλαρινό, τους οποίους ωστόσο τους θεωρεί Ιταλούς, ίσως λόγω του ότι σπούδασαν στα Πανεπιστήμια της Ιταλίας. Επίσης ο διάσημος και πολυγραφότατος ιατρός της Λωζάνης, ο Sam.–Aug. Tissot , (1728-1797), έγραψε και ειδική μονογραφία για τον ευλογιασμό το 1754, που μεταφράσθηκε πολλές φορές στη αγγλική, γερμανική και ιταλική γλώσσα. Επίσης στο βιβλίο του Tissot , που εκδόθηκε στην ελληνική γλώσσα το 1780 με τον τίτλο Νουθεσίαι εις τον λαόν , τονίζεται ότι το μοναδικό μέσο προφυλάξεως από την ευλογιά είναι το «κέντρισμα» δηλ. ο εμβολιασμός του ευλογιασμού.

Στην Ιστορία της Ιατρικής του 1782 του ΄Αγγλου William Black, την οποία μετέφρασε στη γαλλική γλώσσα ο Αδαμάντιος Κοραής το 1798, γίνεται αναφορά στους εισηγητές του εμβολιασμού Τιμόνη και Πυλαρινό. Επίσης αναφέρονται και οι αντιδράσεις που προκλήθηκαν εναντίον της εφαρμογής του εμβολιασμού από ιατρούς και θεολόγους. Σημειώνουμε ωστόσο ότι στον Ελληνικό χώρο δεν υπήρχαν παρόμοιες αντιδράσεις, αλλά απεναντίας η ορθόδοξη εκκλησία σύμφωνα με σχετικά έγγραφα συνιστούσε τον εμβολιασμό. Ακόμη στο βιβλίο που εκδόθηκε στη γαλλική γλώσσα στο Παρίσι το 1801 σχετικά με τον δαμαλισμό τονίζεται η συμβολή των Τιμόνη και Πυλαρινού στην πρώτη εφαρμογή του εμβολιασμού ως μεθόδου προστασίας από την ευλογιά. Τέλος αναφέρουμε και το βιβλίο του ιατρού Σεργίου Ιωάννου , Πραγματείας Ιατρικής, Τόμος Πρώτος, περιέχων την Ιστορίαν της Ιατρικής, 1818, όπου αφιερώνεται ιδιαίτερο κεφάλαιο στον πρωτοπόρο εμβολιασμό για την προστασία από την ευλογιά, μνημονεύοντας και τον Εμμανουήλ Τιμόνη.

Με την εφαρμογή του εμβολιασμού του ονομασθέντος ευλογιασμού η θνησιμότητα από την ευλογιά κατήλθε στο ποσοστό του 1-2%. Και το σημαντικότερο αποτέλεσε την αφετηρία για τροποποίηση της μεθόδου του εμβολιασμού από τον Ed. Jenner, (1749-1823), ο οποίος αντί για υγρό από τις φλύκταινες του ανθρώπου έπαιρνε υγρό από τις φλύκταινες των αγελάδων, ο εμβολιασμός του δαμαλισμού, με καλλίτερα αποτέλεσμα προστασίας.
Τέλος προστίθεται ότι ο Ιάκωβος Πυλαρινός, ο οποίος άρχισε το 1701 την επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού, θεωρείται ως ο πρώτος ανοσολόγος στο βιβλίο Morton’sMedicalBibliography : «Heisaccreditedwiththe ΄΄medical΄΄ discoveryofvariolation, andthusisthefirstimmunologist».

Χρήστος Μπαρτζόκας και Σπύρος Μαρκέτος, ό. π. Journal of Medical Biography, τόμ. 5, 1997, σελ. 122-123.
Fielding H. Garrison, An introduction to the History of Medicine, fourth edition, Reprinted, W.B. Saunders Company, Philadelphia and London, 1961, p. 367.
Encyclopedie ou dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers…publie par M. Diderot et M. D’ Alambert, Παρίσι, 1751. Η φωτοαναστατική έκδοση της πρώτης εκδόσεως (1751-1780) Stuttgart-Bad Cannstatt 1966, Friedrich Frommann Verlag (Gunther Holzboog) υπάρχει στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε. Ευχαριστίες στον κ. Γιάννη Καρά για την αποστολή σε φωτοτυπία του σχετικού άρθρου.
Antoinette Emch-Deriaz, Tissot, Physician of the Enlightenment, American Universitiy Studies, Series IX, History Vol. 126, Peter Lang Publishing Inc., New York 1992, σελ. 29-32.
Sam.–Aug. Tissot , Νουθεσίαι εις τον λαόν, μετάφραση Γεωργίου Βεντότη, Βενετία 1780, τόμ. Α΄, σελ. 141-150.
William Black, Esquisse d’un Histoire de la Medicine et de la Chirurgie…, μετάφραση και σχόλια στα γαλλικά υπό Αδαμαντίου Κοραή, Παρίσι 1798, σελ. 361.
Ι. Λασκαράτος, Σπ. Μαρκέτος, «Νεώτερα στοιχεία δια την εφαρμογήν του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς εις τα Επτάνησα», Materia Medica Greca, τόμ. 9, 1981, σελ. 104-109.
J. L. Moreau, Traite historique et pratique de la vaccine, Παρίσι, 1801, επανατύπωση Editions Champion-Slakine Paris-Geneve, 1989, σελ. 102
Σέργιος Ιωάννου, Πραγματείας Ιατρικής, Τόμος Πρώτος περιέχον Επίτομον Ιστορίαν της Ιατρικής Τέχνης, Εν Κωνσταντινουπόλει 1818, σελ. 309-320.
Ed. Jenner, An inquiry into the causes and effects of the variolae vaccinae, London 1798. W.R. Le Fanu, A Bio-Bibliography of Edward Jennr, 1749-1823, London 1951, σελ. 22 κ. εξ., Derrick Baxby, Vaccination Jenner’s Legacy, Berkeley 1994.

Συμπέρασμα: Τονίζεται η συμβολή των Ελλήνων ιατρών Εμμ. Τιμόνη και Ιακ. Πυλαρινού στην πρώτη εφαρμογή του εμβολιασμού ως επιστημονικής προληπτικής μεθόδου κατά της επιδημικής νόσου της ευλογιάς, που στη συνέχεια αναπτύχθηκε στον δαμαλισμό. Η εισαγωγή του εμβολιασμού ως προληπτικής μεθόδου αποτέλεσε την απαρχή των εμβολιασμών, που σήμερα συστηματικά χρησιμοποιούνται στην προληπτική ιατρική για την αντιμετώπιση πολλών ασθενειών.

(Αριστ.) Σελίδα τίλου του Αγγλικού περιοδικού PhilosophicalTransactions του 1714, στο οποίο δημοσιεύθηκαν οι εργασίες των Τιμόνη και Πυλαρινού για τη νέα μέθοδο ευλογιασμού για την προστρασία από την ευλογιά, και θεωρούνται οι εισγητές του εμβολιασμού.

(Δεξιά), Σελίδα τίτλιυ του βιβλίου που εκδόθηκε στη Βοστώνη το 1721 με τις εργασίες των Τιμόνη και Πυλαρινού για τη μέθοδο του εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά.

[1] Jeremy M. Norman, (ed.), Morton’s Medical Bibliography, fifth edition, Scolar Press, England, 1991, reprinted 1993, σελ. 838.