Oι δημιουργοί της Τέχνης και ο κοινωνικός τους ρόλος

       Γράφει ο Άλκης Φάτσιος /δικηγόρος

1.     ‘Υστερα από το διάβα τόσων αιώνων, έχει αποδειχθεί με τον πλέον   αξιόπιστο τρόπο ότι η Τέχνη, σε όλες τις εκφράσεις και οι ενασχολούμενοι με αυτήν, οι δημιουργοί δηλαδή – όπως συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι, θεατράνθρωποι, μουσικοί και διανοούμενοι εν γένει – είναι αυτοί, που όταν η σκέψη τους είναι γεμάτη κοινωνική αλήθεια, όταν η σκέψη τους δεν είναι αποστεωμένη, ψεύτικη ή δήθεν, όταν η σκέψη τους εμπνέει δημιουργικά κοινωνικές ομάδες με θετικό πρόσημο, τότε αυτοί αποτελούν την ΚΙΝΗΤΗΡΙΑ δύναμη, για να γίνουν οι άνθρωποι ελεύθεροι, καλύτεροι, να γίνουν ΠΟΛΙΤΕΣ , κι έτσι οι κοινωνίες να προχωρήσουν προς τα εμπρός… Η Τέχνη και οι δημιουργοί της – όπως έχω αναφέρει σε παλαιότερο σημείωμά μου- είναι αναμφίβολα ένα σημαντικότατο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ. Είναι ΑΝΑΓΚΗ αλλά όχι του ‘’περιττού’’ μα του ‘’ απαραίτητου’’ όπως έχει αναφέρει σχετικά ο μεγάλος μας διανοητής – ποιητής ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ και δεν μπορεί να απουσιάζει κοινωνικά, έτσι όπως δεν μπορούν να απουσιάζουν η ηθική, το δίκαιο, η αλήθεια… Αναφερόμενος και πάλι σε παλαιότερο σημείωμά μου, θα επαναλάβω και τώρα πως η ΤΕΧΝΗ και οι δημιουργοί της εξυπηρετούν σκοπούς κοινωνικούς. Όταν δε οι σκοποί συντελούν κα προάγουν την ιστορική πορεία ατόμων και κοινωνιών, τότε ο κοινωνικός σκοπός εμπεριέχει θετικό πρόσημο και εν τέλει ωφέλεια για την ίδια την κοινωνία. Όταν αντίθετα, η ΤΕΧΝΗ – και οι φερόμενοι ως δημιουργοί της – είναι ΨΕΥΤΙΚΗ και ΝΕΚΡΗ τότε είναι ένας ακόμα μοχλός που φρενάρει την κοινωνική αφύπνιση και ανάταση…
2.       Ο ρόλος της ΤΕΧΝΗΣ διαχρονικά απεδείχθη πλέον ότι είναι τεράστιος αναφορικά με την δημιουργία ευθυκρισίας, δημιουργία συνείδησης και ευθύνης , ευθύνης ατομικής και κοινωνικής.
      Εν προκειμένω ας θυμηθούμε τον ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ όταν αναφέρει στην ’’ ΠΟΙΗΤΙΚΗ’’ του ότι: « Η ΤΕΧΝΗ είναι φιλοσοφικότερον και σπουδαιότερον της Ιστορίας».  Ας θυμηθούμε τον ΣΤΡΑΒΩΝΑ στα ‘’ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ’’ του όπου αναφέρει πως « Η ΤΕΧΝΗ είναι φιλοσοφία τις πρώτη, εισάγουσα εις τον βίον ημάς εκ νέων και διδάσκουσα ήθη και πάθη και πράξεις μεθ’ηδονής». Ας θυμηθούμε τον μεγάλο Βησσαρίωνα Μιελίνσκιν, Ρώσο λογοτέχνη – κριτικό, όταν τον περασμένο αιώνα διατύπωνε την θέση ότι: « Το ΥΨΙΣΤΟ και ΙΕΡΟ συμφέρον της κοινωνίας, είναι η προκοπή της, που αγκαλιάζει ΟΛΑ τα μέλη της. Όμως, ο δρόμος προς την προκοπή αυτή, είναι η συνειδητοποίηση των ΠΟΛΙΤΩΝ, και η ΤΕΧΝΗ, είναι αυτή που μπορεί να δημιουργήσει και να προχωρήσει την συνειδητοποίηση, όχι λιγότερο, από οποιαδήποτε επιστήμη.!!!
       Δεν νομίζω ότι πρέπει ν’αναφέρω διεξοδικότερα για το ότι είναι ανάγκη απαραίτητη για τις κοινωνίες η Τέχνη και οι δημιουργοί της, είναι σαν να προσπαθώ να ανοίξω « θύρες ανοιχτές », είναι δε κάτι περισσότερο από βεβαιότητα ότι :  η ΤΕΧΝΗ έχει έναν βαθύτατο κοινωνικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα.!!!
3.     Όμως  στο σημείο αυτό θεωρώ αναγκαίο ν’αναφέρω, ότι για να συντρέξουν τα παραπάνω, για να μπορεί η ΤΕΧΝΗ και οι δημιουργοί της να επιτελούν τον ‘’ παιδαγωγικό ‘’ τους ρόλο, πρέπει να μη θέτουν ΠΟΤΕ την σκέψη τους, προφορικά ή γραπτά, και τα γεννήματα, της ειδικότερης Τέχνης τους, στην υπηρεσία οποιασδήποτε ΕΞΟΥΣΙΑΣ και κύρια ΚΡΑΤΙΚΗΣ ή ΚΟΜΜΑΤΙΚΗΣ…  Πρέπει ο δημιουργός της ΤΕΧΝΗΣ να διεκδικεί την ΑΤΟΜΙΚΟΤΗΤΑ του, τη ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ του, την ΑΥΘΥΠΑΡΚΤΗ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ του, να επιθυμεί – και πολύ σωστά – να διατηρεί και να διαδίδει ΕΛΕΥΘΕΡΑ την δική του άποψη, την δική του αντίληψη με στόχευση το προχώρημα της κοινωνίας, μιας κοινωνίας πολιτών ,και όχι  κοινωνίας ενός αθροίσματος ατόμων, μιας κοινωνίας με ελεύθερους ανθρώπους, δηλαδή πολίτες που να είναι έτοιμοι να αμφισβητούν και να αμφιβάλλουν για όλα τα μέχρι τότε κοινωνικά θέσφατα. Αναφορικά δε με την αμφισβήτηση που είναι  αναγκαία σε όλους τους πολίτες, αλλά κύρια στους δημιουργούς της ΤΕΧΝΗΣ είναι χαρακτηριστική η φράση του Ζαν Πωλ Σαρτρ στις  « ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Α΄» σελ. 304 . « Η εξουσία ξέρει, πως η αμφισβήτηση αποτελεί απαραίτητη διεργασία της επιστημονικής σκέψης… γι’αυτό θεωρεί τον δημιουργό, τον διανοούμενο, απόλυτα ύποπτο για την διασάλευσή της ». Έτσι λοιπόν οι δημιουργοί της ΤΕΧΝΗΣ ουσιαστικά ποτέ δεν έχουν λόγο στη διαμόρφωση της πολιτιστικής πολιτικής.(Πλην βεβαίως από τα ανθρωπάρια των προσκυνημένων και εχόντων ευλύγιστη μέση σε απέναντι σε κάθε ΕΞΟΥΣΙΑ …). Πάντοτε καρεκλοκένταυροι υπηρεσιακοί παράγοντες, με μόνο στοιχείο την αφοσίωση και πειθαρχία στην εκάστοτε Κυβέρνηση και στο εκάστοτε Κόμμα, καθορίζουν την πολιτιστική πολιτική της χώρας, και φυσικά καθορίζουν και διοικούν με βάση κομματικά κριτήρια. ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΑΙΣΧΟΣ …
4.     Με τα παραπάνω που αναφέρω, σε καμία περίπτωση δεν εννοώ φυσικά ότι ο δημιουργός που υπηρετεί την ΤΕΧΝΗ, δεν πρέπει να είναι απολιτικός, δεν πρέπει να έχει θέση για όλα τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Αντίθετα έχει ΧΡΕΟΣ προς τούτο, σε μεγαλύτερο βαθμό και ποιότητα απ’ότι οποιοσδήποτε πολίτης…  Άλλο όμως αυτό και άλλο να γίνεται όργανο κυβερνητικών ή κομματικών σκοπιμοτήτων. Άλλο να έχει θέση για όλα τα κοινωνικά προβλήματα – και επιβάλλεται αυτό – και άλλο να αποδέχεται θέσεις και κομματικά ή κρατικά αξιώματα, αποδεχόμενος και υπηρετών άκριτα την ανάλογη κρατική ή κομματική εξουσία…
  Στο σημείο αυτό χρήσιμο είναι να θυμηθούμε τον Μαρξ στο ‘’ Κεφάλαιο’’ του Τόμ. Α΄σελ. 18 όταν ανέφερε ότι :
 « Είναι ανεύθυνος ο διανοούμενος, ο δημιουργός Τέχνης που ξαστοχά πως η διαλεκτική είναι κριτική και επανάσταση.» Σε άλλο του δε έργο « Συμμαχία Σοσ/τιας και Δ/νούς των εργατών» αναφέρει χαρακτηριστικά, για το ίδιο ζήτημα ότι « Μονολιθικότητα στη σκέψη και τη δράση δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά τυφλή πίστη και πειθαρχία ΠΤΩΜΑΤΩΝ ».
   Είναι λοιπόν χρέος του δημιουργού της Τέχνης , του διανοούμενου, ανεπηρέαστα και ελεύθερα να δημιουργεί χωρίς καμιά εξάρτηση από οποιαδήποτε μορφή εξουσίας, να λέει θαρρετά και ελεύθερα την άποψή του, είτε με το έργο του είτε με το λόγο του, για οποιοδήποτε κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα… αμφιβάλλοντας για τα πάντα, χωρίς να κάνει εξαίρεση ούτε για τον εαυτό του.
5.    Από τα παραπάνω λοιπόν, νομίζω προκύπτει αναμφίβολα, ότι οι θεράποντες της ΤΕΧΝΗΣ , όντας ενεργοί πολίτες και με εντονότερο το κοινωνικό χρέος τους, πρέπει να έχουν θέση για τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, διατηρώντας όμως ταυτόχρονα την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ των απόψεών τους και την ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ τους. Μόνο έτσι ο δημιουργός σε κάθε εξειδικευμένη ΤΕΧΝΗ, θα μπορεί ή έστω θα προσπαθεί βάσιμα, να ερμηνεύει όλες τις ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ μιας κοινωνίας και όλες τις διαφορετικές αναγνώσεις αυτής, εκφράζοντας με τον τρόπο αυτό, τον εαυτό του βέβαια, αλλά και μέσα από αυτόν, το κοινωνικό σύνολο. Σύμφωνα δε με όλες τις παραπάνω σκέψεις, γίνεται νομίζω σαφές γιατί ο δημιουργός της ΤΕΧΝΗΣ δεν μπορεί, δεν επιτρέπεται να αποδέχεται είτε να του υπαγορεύει, είτε να του απαγορεύει – οποιαδήποτε μορφή ΕΞΟΥΣΙΑΣ -  συγκεκριμένους αισθητικούς κανόνες. Δεν είναι τυχαία εν προκειμένω, η αναφορά του ΤΡΟΤΣΚΙ στο ζήτημα αυτό, όταν τονίζει στο βιβλίο του « ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ » ότι: « Ο τομέας της ΤΕΧΝΗΣ δεν είναι από εκείνους όπου η Κρατική εξουσία , το Κόμμα, οφείλει να διατάξει. Η ΤΕΧΝΗ μπορεί , και είναι ο μεγάλος σύμμαχος για την πρόοδο της κοινωνίας και την επανάσταση σε όλα τα επίπεδα, ΕΦΟΣΟΝ ΘΑ ΜΕΝΕΙ ΠΙΣΤΗ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ.!!! Η ανάπτυξη της ΤΕΧΝΗΣ με τον παραπάνω τρόπο, είναι το ανώτατο κριτήριο για την ζωτικότητα και την σημασία κάθε εποχής». Οι σκέψεις και οι αναφορές που είχα την τιμή να παραθέσω, κατά την ταπεινή μου άποψη, δίνουν απάντηση, στο ζήτημα το κατά καιρούς αναδυόμενο, περί της έννοιας της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ και της ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ των δημιουργών της ΤΕΧΝΗΣ και διανοούμενων εν γένει.
    Στις παραπάνω αναφορές χρήσιμο είναι να προσθέσουμε το του φλογερού ΡΗΓΑ ΦΕΡΑΙΟΥ : « Όποιος ελεύθερα συλλογάται ,συλλογάται καλά», (Πρόλογος στο ‘’ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ’’), πράγμα που σημαίνει ότι μόνο η ελεύθερη και κριτική  σκέψη μπορεί να συναντήσει την αλήθεια αλλά- και πλέον σημαντικό – να την διατυμπανίζει για όλα και προς όλους αυτή την αλήθεια, μέσα από την λειτουργία της ΚΡΙΤΙΚΗΣ, στοιχείο απαραίτητο για ένα δημιουργό της ΤΕΧΝΗΣ, για ένα διανοούμενο…  Για το θέμα της ΚΡΙΤΙΚΗΣ  ως στοιχείο λειτουργίας  του διανοούμενου, χρήσιμο να θυμηθούμε τον ΜΑΡΞ που αναφέρει  « την ανάγκη (από πλευράς διανοούμενου) ασκήσεως Αλύπητης κριτικής , σε οτιδήποτε κοινωνικό υπάρχει, αλύπητη στην έννοια πως η κριτική δεν φοβάται ούτε τα ίδια της τα αποτελέσματα, ούτε την σύγκρουση με τις υπάρχουσες δυνάμεις». Ο δε ΜΠΡΕΧΤ συνεχίζει να τονίζει την ανάγκη « ελεύθερης ΚΡΙΤΙΚΗΣ από πλευράς διανοούμενων και την ανάγκη ‘’ ενός κριτικού ρεαλισμού’’ , που δεν μπορεί να είναι τέτοιος, παρά μόνον αν λυτρωθεί από τα διανοητικά δεσμά και γίνει μια βαθειά ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ, γήινα προσανατολισμένη ΤΕΧΝΗ, που θα απελευθερώσει όλες τις δυνατότητες του ανθρώπου».
    Όταν λοιπόν συντρέξουν τα παραπάνω, αναφορικά με την ΤΕΧΝΗ και τους δημιουργούς της και εν γένει με τους διανοούμενους, όταν επίσης αποφευχθεί ο ΕΛΙΤΙΣΜΟΣ και ο ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ από αυτούς  , τότε πράγματι θα βρεθούμε μπροστά σε μία ΤΕΧΝΗ απελευθερωτική, μία ΤΕΧΝΗ που θα συμβάλλει αποφασιστικά στην δημιουργία ενεργών πολιτών και ανθρώπων, ανθρώπους και πολίτες ικανούς να προχωρήσουν την κοινωνία προς τα εμπρός , να την ΑΛΛΑΞΟΥΝ …
6.      Σε άλλο μου κείμενο έχω υποστηρίξει ( και συνεχίζω να υποστηρίζω με μεγαλύτερη ΕΝΤΑΣΗ…) ότι βιώνουμε μια γενικότερη ΠΑΡΑΚΜΗ σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Οπότε κάποιος, διαβάζοντας τα παραπάνω, θα μπορούσε εύλογα να ερωτήσει: ‘’ Μα που είναι σήμερα οι άνθρωποι (οι σωστοί) της ΤΕΧΝΗΣ, οι διανοούμενοι, γιατί δεν μιλάνε; ‘’ Η απάντησή μου είναι απλή: Υπάρχουν,  και είναι ολιγάριθμοι , και φαίνονται λιγότεροι ακόμη, γιατί το εν γένει κοινωνικό και πολιτικό σύστημα έχει κάθε συμφέρον να τους ‘’ θάβει ‘’ εξαφανίζοντάς τους από το προσκήνιο. Όσοι καταφέρνουν να ξεφεύγουν, ΜΙΛΑΝΕ , μιλάνε με τα έργα τους, τις παρεμβάσεις τους, τις δημιουργίες τους, τα κείμενά τους κ.λ.π. Στον γράφοντα όμως γεννιέται ένα άλλο ερώτημα: Αυτοί, έστω οι λίγοι, μιλάνε. Ακροατήριο όμως για να τους ακούσει υπάρχει ;;; Οι κοινωνικές ευθύνες ποτέ δεν είναι μονοδιάστατες, αντίθετα είναι ΑΜΦΙΔΡΟΜΕΣ … έστω και όχι ισοβαρείς …
7.      Επειδή, όπως γίνεται πλήρως αντιληπτό, πιστεύω βαθιά, στην διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης και αφύπνισης, μέσω των δημιουργών της ΤΕΧΝΗΣ και των διανοούμενων εν γένει, ας μου επιτραπεί να κλείσω την παράθεση των απόψεών μου, με μια μυθοπλασία – σκέψη μου:
     Αν με κάποιο τρόπο, μου είχε δοθεί η δυνατότητα, το χάρισμα, να κατέβω στον Άδη ( κοντά μας άλλωστε είναι οι πύλες του…) και μετά να επιστρέψω, έχοντας το δικαίωμα να  επιλέξω και να φέρω μαζί μου , στον επάνω κόσμο, μία ΜΟΝΟ κατηγορία ανθρώπων που είχαν ‘’ φύγει ‘’ σε παλαιότερους χρόνους, τότε χωρίς δισταγμό, θα επέλεγα την κατηγορία των δημιουργών, και πλέον ειδικότερα, αυτήν των ΠΟΙΗΤΩΝ. Είναι η κατηγορία η οποία μπορεί να αναφέρεται στο παρόν ή στο παρελθόν, αλλά είναι και η  ΜΟΝΗ η οποία μπορεί και να συνομιλεί με το ΜΕΛΛΟΝ….